Ένα οδοιπορικό αφιέρωμα στα μέρη που έζησε ο Χριστός, με οδηγό το πόνημα του κ. Ζαχαρίου Ραπτοπούλου από τον Αρχιμανδρίτη Αντώνιο Βούλκο.

Η Αγία Πόλη Ιερουσαλήμ ( JERUSALEM )
Η αγία πόλη Ιερουσαλήμ είναι η πόλη πρός την οποία στρέφονταιόλες οι χριστιανικές ψυχές, η πόλη που δέχτηκε την
θεία αποκάλυψη και παρουσία του Θεού.

Η Ιερουσαλήμ βρίσκεται κτισμένη σε υψόμετρο 720-790μ. πάνω στους λόφους Βεζεθά, Σιών, Μορία και Άκκρα. Κτίστηκε από τον Μελχισεδέκ περίπου το 1500 π.χ και οι αρχαιότεροι κάτοικοί της ήταν οι Ιεβουσαίοι, που διώχτηκαν από τον Ιησού του Ναυή.

Η Ιερουσαλήμ είναι γνωστή στην Αγία Γραφή με τα ονόματα Σαλήμ = ειρήνη και είναι συμβολικό γιατί ο ιδρυτής της πόλης, ο Μελχισεδέκ είναι ο τύπος του Κυρίου, που είναι ο Άρχοντας της ειρήνης. Γι'αυτό και στην Αγία Γραφή αναφέρεται για τον Κύριο ότι είναι '' αρχιερεύς κατά την τάξιν Μελχισεδέκ ''. Άλλο όνομα είναι Ιεβούς , από τους αρχαίους κατοίκους της Ιεβουσαίους . Μετά πήρε το πολυύμνητο όνομα Ιερουσαλήμ , που διατηρείται μέχρι σήμερα και φαίνεται να έχει επικρατήσει απο την εποχή του ένδοξου βασιλιά Δαυ'ί'δ. Άλλα ονόματα , κυρίως ειδωλολατρικά όπως το Κάδυτις και Αιλία Καπιτωλίνα , γρήγορα ξεχάστηκαν και δεν διατηρήθηκαν.

Το 587π.χ καταστράφηκε από τον Βασιλιά των Βαβυλωνίων Ναβουχοδονόσορα. Το 332π.χ μπήκε νικητής στην Ιερουσαλήμ ο Μέγας Αλέξανδρος. Οι Μακκαβαίοι κατέλαβαν την Ιερουσαλήμ το 165π.χ. Στη συνέχεια την υπέταξαν το 65π.χ οι Ρωμαίοι και την εξουσίαζαν ως την Βυζαντινή εποχή, που ήταν η συνέχεια της Παγκόσμιας αυτοκρατορίας τους.
Κατά την Ρωμαική εποχή , γεννήθηκε στην Βηθλεέμ της Ιουδαίας ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός , έζησε, δίδαξε , δικάστηκε κι οδηγήθηκε στον σταυρικό θάνατο, τάφηκε κι αναστήθηκε σε τρείς μέρες και αναλήφθηκε στους Ουρανούς σαν Θεός Παντοδύναμος. Από τότε η Αγία Πόλη της Ιερουσαλήμ , καθιερώθηκε σαν κέντρο του Χριστιανισμού και πήρε χαρακτήρα της νέας Ιερουσαλήμ.
Το 70μ.χ έπαθε την πιό φοβερή καταστροφή , που γνώρισε ποτέ, από τον αυτοκράτορα της Ρώμης Τίτο. Ο Τίτος διέταξε τότε να κατεδαφίσουν την πόλη και το Ιερό . Η πόλη ανοικοδομήθηκε ξανά την εποχή του Ανδριανού το 136μ.χ και ονομάστηκε Αιλία Καπιτωλίνα , πρός τιμήν του Καπιτωλίου Διός.
Όταν στον θρόνο της Ρώμης ανέβηκε ο Μέγας Κωνσταντίνος και με την μεγάλη χριστιανική θέρμη της μητέρας του, Αγίας Ελένης, το ενδιαφέρον όλου γενικά του Χριστιανικού κόσμου, στράφηκε πρός την Ιερουσαλήμ. Από τότε και κατά την διάρκεια των βυζαντινών χρόνων, η πόλη καλλωπίστηκε με το κτίσιμο πολλών ιερών προσκυνημάτων με επίκεντρο τον Πανίερο ναό της Αναστάσεως.
Το 637μ.χ κατακτήθηκε από τους Άραβες. Το 1099μ.χ πέφτει στα χέρια των σταυροφόρων και το 1187μ.χ την καταλαμβάνουν οι Μαμελούκοι Τούρκοι.
Το 1517μ.χ ο Σουλτάνος Σελήμ ο Α' γίνεται κύριος των Ιεροσολύμων και την 9ην Δεκεμβρίου του 1917 οι Άγγλοι αναλαμβάνουν την υποχρέωση να διοικούν την Παλαιστίνη με Άγγλο αρμοστή, που όμως έπρεπε στο θρήσκευμα να είναι Εβραίος.
Από το 1948μ.χ η παλιά πόλη της Ιερουσαλήμ κι ο ανατολικός τομέας της πόλης ανήκει στην Ιορδανία ενώ ο δυτικός τομέας της νέας πόλεως ανήκει στο κράτος του Ισραήλ. Από τον Αραβοισραηλιτικό πόλεμο του 1967 η Ιερουσαλήμ υπάγεται ενιαία στο κράτος του Ισραήλ.
Τα τείχη της Ιερουσαλήμ που σώζονται μέχρι σήμερα κτίστηκαν σύμφωνα με αραβική επιγραφή , πάνω στην Πύλη του Δαυ'ί'δ από τον Σουλτάν Σουλειμάν τον Κανουνή , το 1542μ.χ και έχουν πλάτος 5 πόδια και ύψος 80 πόδια.

Η επικοινωνία με τη μέσα και έξω από τα τείχη πόλη γίνεται με εφτά πύλες , τις παρακάτω:
1) Η Πύλη του Δαυ'ί'δ βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της Πόλης , όπου σώζεται μεγάλος πύργος , που κτίστηκε από τους σταυροφόρους και πάνω στον οποίο οι μουσουλμάνοι πρόσθεσαν μιναρέ. Εδώ σύμφωνα με την παράδοση , ήταν τα βασιλικά ανάκτορα του Δαυ'ί'δ. Η πύλη αυτή λέγεται και πύλη της Γιάφφα ή Πάπλα-λ-Χαλήλ στα αραβικά.
2) Η νέα Πύλη στη βόρεια άκρη του τείχους .
3) Η πύλη της Αγίας Σιών στα νοτιοανατολικά των τειχών .
4) Η πύλη της Δαμασκού στα δυτικά.
5) Η πύλη του Ηρώδη στα νοτιοδυτικά.
6) Η πύλη της Γεσθημανή ή του Αγίου Στεφάνου ή πύλη των λεόντων, στα ανατολικά των τειχών και απέναντι από το όρος των Ελαιών. Έξω απ' αυτή την Πύλη λιθοβολήθηκε ο πρωτομάρτυρας Στέφανος.
7) Η Πύλη των Αφρικανών στα νότια των τειχών.

Η Χρυσή Πύλη, η πιό αρχαία και επίσημη για την τέχνη και ιερότητά της, που βρίσκεται στα ανατολικά, σήμερα είναι κλειστή. Απ' αυτή την Πύλη πέρασε ο Κύριος την Κυριακή των Βα'ί'ων . Από την ίδια Πύλη πέρασε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ηράκλειος επιστρέφοντας θριαμβευτικά από τους νικηφόρους πολέμους Του εναντίον των Περσών το 629μ.χ φέρνοντας μαζί του τον Τίμιο Σταυρό, που οι Πέρσες είχαν αρπάξει από την Ιερουσαλήμ κατά τις επιδρομές τους.
Η πύλη αυτή από τους αρχαιοτάτους χρόνους παρέμεινε κλειστή , την έκλεισε ο Ομάρ το 637 ως περιττή. Άνοιγε μόνο μιά φορά τον χρόνο την Κυριακή των Βα'ί'ων, για να περάσει ο Πατριάρχης, σε ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Κυρίου στα Ιεροσόλυμα .
Από την εποχή του Ομάρ Χαττάπ, δεύτερου διαδόχου του Μωάμεθ, η πύλη κτίστηκε σαν περιττή για την ασφάλεια της πόλης. Σύμφωνα με την οθωμανική παράδοση, απ' αυτή πρόκειται να περάσει '' ο βασιλεύς ο μέλλων να γίνει κύριος της πόλης και απάσης της οικουμένης ''.
Η κλειστή πύλη φέρει δύο ονόματα . Εξωτερικά λέγεται Πύλη της μετανοίας και εσωτερικά Πύλη του ελέους.

Σήμερα η παλιά πόλη της Ιερουσαλήμ αποτελείται από τρείς μεγάλες συνοικίες:
1. Την χριστιανική συνοικία με επίκεντρο το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο.
2. Την Αρμενική συνοικία με κέντρο το Αρμενικό Πατριαρχείο.
3. Την Μουσουλμανική συνοικία γύρω από το Χαράμ-εσ-Σερίφ.
4. Την Εβραική συνοικία.

Το Ιστορικό Του Πανίερου Ναού Της Αναστάσεως.

Ο Πανίερος ναός της Αναστάσεως του Κυρίου , πήρε πολλά ονόματα κατά τις διάφορες εποχές , όπως '' Μαρτύριον , Ανάστασις , Ναός του Αγίου Τάφου , Ναός του Κυριακού Τάφου''.
Ο Ιερός αυτός ναός, ο πιό ένδοξος της ανθρωπότητας , ο ιστορικώτερος του κόσμου , κτίστηκε στο λόφο του Γολγοθά . Σαν έργο τέχνης αποτελεί ένα από τα πιό μεγαλοπρεπή μνημεία . Στον Ορθόδοξο κόσμο είναι γνωστός σαν '' Ο Ναός της Αναστάσεως '' ενώ οι ευρωπαίοι τον ξέρουν σαν '' Ναό του Παναγίου Τάφου ''.
Το κτίσιμο του Ναού άρχισε το 326μ.χ και τελείωσε το 335μ.χ. Το 336μ.χ με αυτοκρατορική εντολή οι επίσκοποι που μετείχαν στη σύνοδο της Τύρου, πήγαν στα Ιεροσόλυμα για να τελέσουν τα εγκαίνια .
Ο Ναός της Αναστάσεως έπαθε πολλές καταστροφές . Για πρώτη φορά καταστράφηκε από τους Πέρσες το 614μ.χ, όταν έκαμαν επιδρομή στην Παλαιστίνη, με βασιλιά τον Χοσρόη τον Β'. Εκτός από άλλες βιαιότητες και σφαγές, έκαψαν και το ναό της Αναστάσεως και πήραν μαζί τους σαν λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό. Αργότερα το 626μ.χ ο αυτοκράτορας Ηράκλειος εξεστράτευσε κατά των Περσών και το 629μ.χ επέστρεψε νικητής φέρνοντας μαζί του τον Τίμιο Σταυρό που ανύψωσε στο Γολγοθά την 14η Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους.
Τον ίδιο χρόνο, ο ηγούμενος της μονής του Αγίου Θεοδοσίου Μόδεστος, έκτισε τον σεπτό ναό της Αναστάσεως, με συνδρομή των απανταχού της γής Χριστιανών.
Όταν το 636μ.χ κατέλαβαν τους Αγίους Τόπους οι Μωαμεθανοί, ο Ομάρ Ίμπτ Χαττάπ επέδωσε το 638μ.χ στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρόνιο , Ακτιναμέ, με τον οποίο κατοχυρονόταν η ασφάλεια των Ελλήνων Μοναχών, σε όλα τα ιερά Προσκυνήματα .
Άλλη καταστροφή του Ναού έγινε το 1010μ.χ, στην οποία όλο το συγκρότημα του ναού κάηκε συνθέμελα . Το 1024 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, ενεθάρρυνε με κάθε τρόπο την ανοικοδόμηση του ναού. Η παρουσία των σταυροφόρων στους Αγίους Τόπους , συνέτεινε ώστε να γίνουν αρκετές επισκευές. Αργότερα όμως οι Μωαμεθανοί και ιδίως οι Χοβαρέσμιοι, προξένησαν πολλές καταστροφές, στα διάφορα μέρη του Ναού.
Οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου Ισαάκιος Άγγελος και ο Ιωάννης Κατακουζηνός, το 1300μ.χ φρόντισαν ώστε να επισκευαστούν τα μέρη που καταστράφηκαν. Πυρκα'ι'ά που έγινε το Σεπτέμβρη του 1808μ.χ προκάλεσε μεγάλες καταστροφές. Στις 19 Ιουλίου 1809μ.χ άρχισε η ανακαίνιση του Ναού. Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1810μ.χ έγιναν τα εγκαίνια του Ναού.
Μετά την ανακαίνιση ο μεγάλος τρούλλος του Ναού έπαθε ρήγματα από σεισμό, που έγινε το 1834μ.χ όμως επισκευάστηκε πάλι το 1867μ.χ, με δαπάνη των τότε μεγάλων δυνάμεων, Γαλλίας, Ρωσσίας και Τουρκίας. Τέλος το 1956μ.χ άρχισαν οι εργασίες για αναστήλωση που συνεχίζονται με δαπάνη του Ελληνικού Δημοσίου.
Οι Έλληνες ήταν πάντοτε οι ακοίμητοι φρουροί του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως και των άλλων ιερών προσκυνημάτων. Γιαυτό και τα απαράγραπτα δικαιώματά τους κατοχυρώθηκαν με διεθνείς συνθήκες.
Την διαμάχη για την κατοχή των Ιερών προσκυνημάτων και ιδιαίτερα αυτών που βρίσκονται στον ναό της Αναστάσεως, τερμάτισαν οριστικά η συνθήκη των Παρισίων το 1856 που κατοχύρωσε την κυριαρχία των Ελλήνων σ' αυτά .

Η Αγία Αυλή.

Αγία Αυλή , ονομάζεται ο χώρος που βρίσκεται μπροστά από τη μοναδική είσοδο του Πανιέρου Ναού της Αναστάσεως , και έχει έκταση 20 περίπου μέτρων η κάθε πλευρά της. Η Αγία Αυλή αναφέρεται μετά τον 18ο αιώνα , αλλά διαμορφώθηκε από την ανοικοδόμηση του ναού από τον ηγούμενο Μόδεστο το 614-626μ.χ. Ο χώρος αυτός σήμερα χρησιμοποιείται από τους Ορθοδόξους την Μεγάλη Πέμπτη , για την τέλεση της ακολουθίας του Ιερού Νιπτήρα .
Στα ανατολικά της Αγίας Αυλής είναι το μοναστήρι του Αβραάμ. Εδώ μένει ο κατά καιρόν σκευοφύλακας του Παναγίου Τάφου. Δυτικά της Αγίας Αυλής είναι ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, που έγινε ο πρώτος Επίσκοπος των Ιεροσολύμων.
Στο προαύλιο του Ναού του Αγίου Ιακώβου, υπάρχει παρεκκλήσι των Μυροφόρων. Σ' αυτό φυλάγεται πέτρα από το Θεοβάδιστο όρος Σινά. Νότια της Αγίας Αυλής βρίσκεται το μετόχι της Γεσθημανής. Εδώ υπάρχει πολύ σπουδαίο κειμήλιο, εικόνα της Θεοτόκου που κατά την παραμονή της 15ης Αυγούστου μεταφέρεται με μεγαλοπρεπή πομπή στην Γεσθημανή, όπου βρίσκεται ο τάφος της Παναγίας, και ψάλλουν εκεί τον επιτάφιο της Θεοτόκου. Η εικόνα μεταφέρεται με την ίδια μεγαλοπρέπεια στο μετόχι, μετά την απόδοση της εορτής.

Η Αγία Πόρτα .

Για να μπεί κανείς στον Πανίερο Ναό της Αναστάσεως πρέπει να περάσει από μία και μόνη πύλη, που ονομάζεται Αγία Πόρτα. Αυτή έχει ύψος 6 μέτρα και πλάτος 4 μέτρα. Είναι κατασκευασμένη από ξύλο κυπαρίσσου και καρυδιάς. Καλύπτεται από σιδερένιες πλάκες. Τα ρόπτρα της είναι αρχαία και έχουν αραβικές επιγραφές.

Στην αριστερή πλευρά του εισερχόμενου στον Ναό, υπάρχει κολώνα σχισμένη προς το κάτω μέρος. Η παράδοση αναφέρει ότι το 1549μ.χ οι Αρμένιοι κατόρθωσαν να δωροδοκήσουν τον Σουλτάνο Μουράτ, ο οποίος με φιρμάνι έδιωξε τους Ορθοδόξους και άφησε μόνο τους Αρμενίους, να λάβουν το Άγιο Φώς, από το ζωηφόρο του Κυρίου Μνήμα. Κλείσθηκε η εξωτερική Πύλη του Ναού και παρέμειναν οι Ορθόδοξοι μπροστά στην Αγία Πόρτα προσευχόμενοι και παρακαλούντες τον Κύριο να δώσει σημείο που να φανερώσει ότι τα δικαιώματα ανήκουν στους Ορθοδόξους. Και πράγματι την ορισμένη ώρα, που βγαίνει από τον Πανάγιο Τάφο το Άγιο Φώς, σκίστηκε η γρανιτένια κολώνα και βγήκε από τη σχισμή το Άγιο Φώς και άναψαν τα κεριά, που είχε στα χέρια του ο Ορθόδοξος Πατριάρχης. Την αλήθεια του γεγονότος αυτού, μαρτύρησε ο Εμίρης Τούνομ, που ήταν φρουρός στην Αγία Πόρτα και είδε το θαύμα. Ο Εμίρης πίστεψε κι έγινε Χριστιανός. Συνέπεια της μαρτυρίας του ήταν να τον σκοτώσουν οι Τούρκοι που ήταν εκεί. Οι Χριστιανοί πήραν το σώμα του και το έθαψαν. Μέρος δε των οστών του φυλάγονται στο Μοναστήρι της Μεγάλης Παναγίας. Όταν πληροφορήθηκε ο Σουλτάνος όσα είχαν συμβεί, έβγαλε φιρμάνι, με το οποίο αναγνώριζε το δικαίωμα να παίρνει το Άγιο Φώς μόνο ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχης. Το φιρμάνι αυτό δόθηκε στον Πατριάρχη Γερμανό στο Όρος των Ελαιών.

Πάνω από την Αγία Πόρτα είναι άξια παρατήρησης μία ζώνη ανάγλυφη που αναπαριστά το Μυστικό Δείπνο, τον Ιερό Νιπτήρα, την Βαιφόρο, και την Ανάσταση του Λαζάρου.

Οι κλειδούχοι του ναού είναι μουσουλμάνοι. Το δικαίωμα αυτό παραχώρησε σε μωαμεθανική οικογένεια ο Σουλτάνος Σουλειμάν το 1520μ.χ αφού διαπίστωσε ότι αναφύονταν προστριβές μεταξύ των διαφόρων δογμάτων. Από τότε και μέχρι σήμερα οι κλειδούχοι του ναού είναι μουσουλμάνοι. Όταν ανοίγει ο ναός πρέπει απαραίτητα να παρευρίσκονται εκπρόσωποι των Ορθοδόξων, των Καθολικών και των Αρμενίων.

Η Αγία Αποκαθήλωση.

Ρίγη συγκινήσεως καταλαμβάνουν τον προσκυνητή που μπαίνει στο Ναό της Αναστάσεως όταν αντικρύσει μπροστά του την Αγία Αποκαθήλωση , δηλαδή τον τόπο όπου ο Ευσχήμων Ιωσήφ και ο Νικόδημος εναπέθεσαν το πανάγιο Σώμα του Κυρίου και το άλειψαν με αρώματα για να το ενταφιάσουν . Οι δύο αυτοί άνδρες, ήσαν μυστικοί μαθητές του Κυρίου.
Τον χώρο της Αγίας Αποκαθήλωσης συναντά κανείς μόλις εισέλθει την μεγάλη πύλη του Ναού. Καλύπτεται από λευκοπόρφυρο μάρμαρο και έχει διαστάσεις 2,7x 1,30 μέτρα και χρονολογείται από το 1810μ.χ. Γύρω δε φέρει την επιγραφή:''Ο Ευσχήμων Ιωσήφ από του ξύλου καθελών το άχραντο Σου σώμα, σινδόνι καθαρά ειλήσας και αρώμασιν εν μνήματι καινώ κηδεύσας απέθετο''.

Δεξιά και αριστερά του χώρου της Αποκαθήλωσης υπάρχουν έξι μανουάλια . Απ' αυτά δύο ανήκουν στους Ορθοδόξους, δύο στους Καθολικούς και δύο στους Αρμενίους. Επίσης από τις οκτώ μέγαλες κανδήλες, τέσσερις ανήκουν στους Ορθοδόξους, μία στους Αρμενίους, μία στους Λατίνους, μία στους Κόπτες και μία στους Συριανούς. Πρός τα βόρεια και πάνω στον τοίχο υπάρχουν αξιόλογες εικόνες που αναπαριστάνουν την Αγία Αποκαθήλωση. Στον ανατολικό τοίχο υπάρχει μαρμάρινη πλάκα πάνω στην οποία είναι γραμμένη η σχετική περικοπή της Καινής Διαθήκης που αναφέρεται στην Αποκαθήλωση. Το κυρίως προσκύνημα ανήκει στους Ορθοδόξους.

Το Άγιον Κουβούκλιον και ο Πανάγιος Τάφος.

Στα δυτικά της Αγίας Αποκαθήλωσης και πρός την κατεύθυνση του Αγίου Κουβουκλίου βρίσκεται τόπος περιτριγυρισμένος με κάγκελλα και ανήκει στους Αρμενίους. Σ' αυτό τον τόπο πιστεύεται κατά την παράδοση των Αρμενίων ότι παρέμειναν οι γυναίκες κατά την σταύρωση του Κυρίου.
Δυτικά του καθολικού της Αναστάσεως, που ανήκει στους Ορθοδόξους, και σε στρογγυλό χώρο, που είναι καλυμμένος με υπερμεγέθη τρούλλο, βρίσκεται το άγιον Κουβούκλιον. Ο τρούλλος, βαστάζεται από 18 πεσσούς και επισκευάσθηκε το 1867μ.χ από τις τότε τρείς μεγάλες δυνάμεις την Γαλλία, την Ρωσία και την Τουρκία.

Μέσα στο Άγιο Κουβούκλιο περικλείεται τμήμα του Αγίου Λίθου με τον οποίο είχαν κλείσει ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος την είσοδο του Ζωηφόρου μνήματος του Κυρίου.

Η ανατολική πλευρά του Αγίου Κουβουκλίου είναι μεγαλοπρεπής και κομψή. Στην μέση βρίσκεται θύρα, από την οποία εισερχόμαστε στον προθάλαμο του Παναγίου Τάφου. Πάνω από την θύρα υπάρχει ωραιότατη αναπαράσταση της ζωηφόρου Αναστάσεως του Κυρίου και κάτωθεν η επιγραφή '' Ανάστασιν Χριστού Θεασάμενοι προσκυνήσωμεν Άγιον, Κύριον Ιησούν τον μόνον αναμάρτητον''.

Πίσω από το Ιερό Κουβούκλιο είναι το παρεκκλήσιο των Κοπτών, και πιο δυτικά ο τάφος του Ιωσήφ του από Αριμαθαίας.
Στην είσοδο του Αγίου Κουβουκλίου, υπάρχουν δώδεκα μανουάλια , έξι μεγάλα και έξι μικρά. Αυτά ανήκουν από δύο στους Ορθοδόξους, τους Λατίνους και τους Αρμένιους.
Το Άγιο Κουβούκλιο διαιρείται σε δύο μέρη:

A' Τον προθάλαμο όπου βρίσκεται ο λίθος του Αγγέλου.

Στο κέντρο του προθάλαμου βρίσκεται σε ειδική θήκη τμήμα λίθου, που ο άγγελος αποκύλησε κατά την ανάσταση του Χριστού, από τη θύρα του Μνημείου και που κατά την Ευαγγελική μαρτυρία '' ήν γάρ μέγας σφόδρα''. Πάνω από τον Πανάγιο λίθο, κρέμονται δεκαπέντε κανδήλες. Απ' αυτές πέντε ανήκουν στους Ορθοδόξους, πέντε στους Λατίνους, τέσσερις στους Αρμένιους και μία στους Κόπτες. Δεξιά και αριστερά του προθάλαμου υπάρχουν δύο αυγοειδείς τρύπες, από τις οποίες ο Ορθόδοξος Πατριάρχης, το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου μεταδίδει το Άγιον Φώς στους πιστούς. Από τα δεξιά το παίρνουν οι Ορθόδοξοι και από τα αριστερά οι Αρμένιοι.

B' Τον κυρίως θάλαμο όπου βρίσκεται ο Πανάγιος Τάφος

Το Ζωοδόχο μνήμα του Κυρίου, είναι μονόλιθος θάλαμος ορθογωνίου σχήματος και είναι λαξευμένος σε βράχο. Οι διαστάσεις του, είναι το μεν μήκος 2,07μέτρα και το πλάτος 1,93μέτρα. Για να μπεί κανείς στον κυρίως θάλαμο, πρέπει να περάσει από μια μικρή θύρα'' την θύρα του μνημείου'' όπως την ονομάζουν τα Ευαγγέλια . Αυτή έχει ύψος 1,33μ. και πλάτος 66 εκατοστά. Πάνω από τη θύρα υπάρχει ανάγλυφη η Ανάσταση του Κυρίου, αριστερά οι Μυροφόρες και δεξιά ένας Άγγελος. Ολόκληρο το μνημείο είναι καλυμμένο με λευκό μάρμαρο, από πάνω μέχρι κάτω, εσωτερικά και εξωτερικά .

Μόλις εισέλθει ο προσκυνητής στο θείο Μνημείο, δεξιά βρίσκει τον Ζωοδόχο Τάφο του Κυρίου. Ο χώρος που τοποθετήθηκε το Σώμα του Κυρίου, είναι καλυμμένος με δύο λευκά μάρμαρα, ένα οριζόντιο και ένα κάθετο, για να προστατεύεται. Πάνω από τον Τάφο υπάρχει πολύ ωραία εικόνα της Ανάστασης του Χριστού.
Στο θαλαμίσκο αυτό του θείου μνημείου ανάβουν συνέχεια 43 κανδήλες από τις οποίες δεκατρείς ανήκουν στους Ορθοδόξους, δεκατρείς στους Λατίνους, δεκατρείς στους Αρμένιους και τέσσερις στους Κόπτες.

Στον Πανάγιο Τάφο γίνεται καθημερινά από τους Ορθοδόξους Θεία Λειτουργία, που αρχίζει στις 11μ.μ και τελειώνει στις δύο μετά τα μεσάνυχτα. Στην περίπτωση αυτή ο Πανάγιος Τάφος χρησιμοποιείται σαν Αγία Πρόθεση μόνο από τους Ορθοδόξους. Ακοίμητος Αγιοταφίτης φρουρός διορισμένος με σουλτανικό φιρμάνι βρίσκεται συνέχεια παρών βεβαιώνοντας έτσι με την παρουσία του τα απαράγραπτα δικαιώματα των Ελλήνων επί του Παναγίου Τάφου. Από ιδιοκτητική άποψη το Άγιον Κουβούκλιο ανήκει στους Ορθοδόξους.

Το Καθολικό ή η Εκκλησία των Ορθοδόξων.

Ανατολικά του Ιερού Κουβουκλίου και απέναντι ακριβώς από την είσοδο του Παναγίου Τάφου, βρίσκεται το Καθολικό του Ναού της Αναστάσεως, ή η Εκκλησία των Ορθοδόξων. Εδώ γίνεται καθημερινά ο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία, κατά τις Κυριακές από τους Ορθοδόξους και οι Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος.
Από αρχιτεκτονικής απόψεως η Εκκλησία αυτή κατέχει τον μεσαίο χώρο του ναού, που έκτισε ο Μέγας Κωνσταντίνος και είναι ρυθμού βασιλικής μετά τρούλλου. Ο τρούλλος είναι μεγαλοπρεπής και στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς με αξιόλογης τέχνης κορινθιακά κιονόκρανα. Από τα παράθυρα του τρούλλου ο φωτισμός είναι διάχυτος σ' ολόκληρο το ναό. Στη μέση κρέμεται εξαιρετικής τέχνης υπερμεγέθης πολυέλαιος. Στο δάπεδο του καθολικού υπάρχει μια μαρμάρινη σφαίρα, που κατά τον Ιώσηππο είναι ο Ομφαλός της Γής.
Στον κυρίως ναό υπάρχουν δύο επισκοπικοί θρόνοι εξαιρετικής τέχνης. Στον δεξιό ανεβαίνει μόνο ο Πατριάρχης και στον αριστερό όλοι οι άλλοι Αρχιερείς, που λειτουργούν στον Ναό. Το τέμπλο του ναού είναι από λευκοπόρφυρο μάρμαρο με τις εξαιρετικής τέχνης εικόνες. Γενικά η άποψη του ναού αντανακλά την δόξα και το μεγαλείο της Αναστάσεως.

Ο Τάφος Του από Αριμαθαίας Ιωσήφ.

Στα δυτικά του Ιερού Κουβουκλίου είναι το παρεκκλήσι των Κοπτών και απέναντι, υπάρχει άλλο σκοτεινό παρεκκλήσι, στο νότιο τμήμα του οποίου υπάρχει μικρό και χαμηλό σπήλαιο, μέσα στο οποίο, υπάρχουν οι τάφοι που ο ευσχήμων Ιωσήφ λάξευσε για τον εαυτό του και την οικογένειά του, αφού τον αρχικό τάφο που προόριζε για τον εαυτό του, τον δώρισε στον Κύριο.

Μή Μου άπτου.

Στα δεξιά του Αγίου Κουβουκλίου βρίσκεται χώρος, στον οποίο υπάρχει στρογγυλό μάρμαρο, που σύμφωνα με τη Λατινική παράδοση δηλώνει τον τόπο όπου ο Κύριος παρουσιάστηκε μετά την Ανάστασή Του στη Μαρία την Μαγδαληνή.
Εδώ υπάρχει αλτάριο, πρός τιμή της Μαρίας της Μαγδαληνής και λίγο πιο ψηλά ανάγλυφη εικόνα που αναπαριστάνει την συνάντηση του Κυρίου με την Μαρία την Μαγδαληνή λέγοντας σ' αυτή '' Μή μου άπτου ''. Το προσκύνημα αυτό ανήκει στους Καθολικούς.

Το παρεκκλήσιο Των Λατίνων και ο Κίονας της Φραγκελλώσεως.

Προχωρόντας από το ''Μη Μου άπτου '' συναντούμε το παρεκκλήσιο των Λατίνων. Εδώ κατά την παράδοση των Φραγκισκανών στεκόταν η Παναγία καθ' όλο το διάστημα της παραμονής του Κυρίου στον τάφο. Εδώ παρουσιάστηκε στην Μητέρα Του αμέσως μετά την Ανάσταση Του και γι΄αυτό λέγεται και '' παρεκκλήσιο της Εμφανείας''. Εδώ ο Επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος και η Αγία Ελένη το 326μ.χ παρουσία μεγάλου πλήθους πιστών ανέστησαν τον νεκρό που μεταφέρονταν προς ταφή και έτσι απέδειξαν ποιος ήταν ο πραγματικός Σταυρός του Χριστού. Εδώ φυλάγεται κομμάτι της κολόνας πάνω στην οποία οι Ιουδαίοι έδεσαν τον Κύριο και τον φραγκέλλωσαν. Αυτό άλλοτε βρισκόταν στο αρμένικο μοναστήρι όπου ο οίκος του Καιάφα.

Η Φυλακή Του Χριστού.

Προχωρόντας προς τ' ανατολικά από το παρεκκλήσιο των Λατίνων, βρίσκουμε σκοτεινό παρεκκλήσι μακρό και τρίχωρο που ονομάζεται προσωρινή φυλακή του Χριστού. Ονομάσθηκε έτσι, διότι κατ' αρχαία παράδοση εδώ έβαλαν οι Ιουδαίοι τον Κύριο, μέχρις ότου ετοιμάσουν τα κατά την Σταύρωση. Εδώ λιποθύμησε η Παναγία, βλέποντας τον Μονογενή Υιό Της ανυψούμενον επί του Σταυρού.
Στο δεξιό μέρος του Παρεκκλησίου που ονομάζεται και επτακάμαρον υπάρχει ημικατεστραμένη εικόνα της Θεοτόκου της δακρυρροούσας. Είναι ζωγραφισμένη με κλειστά τα μάτια πενθούσα . Όμως κατά μαρτυρία αυτοπτών μαρτύρων κατά την Κυριακή των Βα'ί'ων του 1986 ( 27 Απριλίου ) τα μάτια της Παναγίας ανοιγόκλειναν και δάκρυζαν. Τούτο διαπίστωσε πρώτος ο Αστυφύλακας που ήταν στον ναό και στη συνέχεια ειδοποιήθηκαν αρμόδιοι του Πατριαρχείου. Πλήθος κόσμου κατέστησαν αυτόπτες μάρτυρες του θαυμαστού γεγονότος.

Το παρεκκλήσιο των Κλαπών.

Επιστρέφοντας από το παρεκκλήσιο της Φυλακής του Χριστού, συναντούμε το παρεκκλήσιο των κλαπών. Εδώ υπάρχει μικρή Αγία Τράπεζα και κάτω από αυτή αρχαιότατη πλάκα, πάνω στην οποία υπάρχουν δύο τρύπες που κατά την παράδοση πέρασαν τα πόδια του Κυρίου, λίγο πρίν την Σταύρωση. Η πλάκα αυτή είναι περιφραγμένη με κάγκελο, και πάνω σ' αυτή ανάβει κανδήλι. Πίσω υπάρχει εικόνα που αναπαριστά τον Κύριο πάνω στην πλάκα του Μαρτυρίου. Το παρεκκλήσιο αυτό ανήκει στους Ορθοδόξους.

Το παρεκκλήσιο του Εκατόνταρχου Λογγίνου.

Μετά το παρεκκλήσι των Κλαπών και πρός τ' αριστερά του προσκυνητού, βρίσκομε χώρο που τιμάται στ' όνομα του Εκατόνταρχου Λογγίνου. Αυτός ήταν υπεύθυνος για τη Σταύρωση του Κυρίου. Με τον θάνατο όμως του Κυρίου πίστεψε λέγοντας '' αληθώς Θεού Υιός εστίν ούτος''. Το προσκύνημα αυτό ανήκει στους Ορθοδόξους.

Το παρεκκλήσιο '' του διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου''.

Στο χώρο αυτό σύμφωνα με την παράδοση, οι στρατιώτες εξέδυσαν τον Κύριο για να τον οδηγήσουν στην Σταύρωση. Σ' αυτό τον χώρο μοίρασαν τα ρούχα του Κυρίου, βάζοντες κλήρον για τον άραφο χιτώνα του. Το προσκύνημα αυτό ανήκει στους Αρμενίους.

Το παρεκκλήσιο του Ακάνθινου Στεφάνου.

Στον χώρο αυτό σύμφωνα με την παράδοση, οι στρατιώτες κάθισαν τον Κύριο και '' περιέθηκαν αυτώ ακάνθινον στέφανον''. Εδώ σώζεται κάτω από την Αγία Τράπεζα, τμήμα της κολώνας από γρανίτη, πάνω στο οποίο κάθισαν τον Κύριο ντυμένο με την κόκκινη χλαμύδα, το ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι και το καλάμι στο χέρι και τον χλεύαζαν λέγοντάς Του '' Χαίρε ο Βασιλεύς των Ιουδαίων ''. Εδώ τον εξέδυσαν και πάλι του φόρεσαν τα ιμάτια τα ίδια και τον ετοίμασαν για την Σταύρωση. Το τμήμα αυτό της κολώνας βρισκόταν στο Πραιτώριο, αλλά με την κατάληψη του Πραιτωρίου από τους μωαμεθανούς, οι Χριστιανοί μετέφεραν αυτό και το τοποθέτησαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα . Είναι κλεισμένο με γυάλινη θήκη και ανοίγει για προσκύνηση από τους πιστούς κάθε Μεγάλη Τετάρτη. Το προσκύνημα ανήκει στους Ορθοδόξους.

Το Παρεκκλήσιο και το Σπήλαιο της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού.

Μετά το παρεκκλήσι του '' Διεμερίσαντο τα ιμάτια μου'' , συναντούμε μεγάλη είσοδο που οδηγεί σε σκάλα που αποτελείται από 27 σκαλιά . Απ' αυτή κατεβαίνει κανείς στη Β' βασιλική που είναι αφιερωμένη στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Το όλο οικοδόμημα είναι τετράγωνο και καλύπτεται στην οροφή με τρούλλο, που στηρίζεται σε 4 πεσσούς , οι οποίοι διαφέρουν μεταξύ τους. Το πάτωμα μεταξύ των πεσσών αποτελείται από αξιόλογα ψηφιδωτά. Στο Ανατολικό μέρος του Ναού, υπάρχει αλτάριο που λειτουργούν οι Αρμένιοι. Προς το αριστερό μέρος του Ναού υπάρχει παρεκκλήσιο του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστού των αρμενίων και προς τα δεξιά παράθυρο, που ονομάζεται καθέδρα της Αγίας Ελένης. Λέγεται ότι εδώ καθόταν η βασίλισσα και έριχνε νομίσματα προς τους εργάτες , για να τους δίνει θάρρος να σκάβουν μέχρι να βρούν τον Τίμιο Σταυρό. Από τη νότια πλευρά του Ναού ξεκινά σκάλα από 13 σκαλιά που μας οδηγεί στο σπήλαιο, που βρέθηκε ο Τίμιος και Ζωηφόρος του Κυρίου Σταυρός. Εδώ πιστεύεται ότι ήταν στέρνα μέσα στην οποία οι Ιουδαίοι έρριψαν τον Σταυρό του Κυρίου, τους ήλους (τα καρφιά) και τους σταυρούς των δύο ληστών. Το σπήλαιο διαιρείται σε δύο μέρη. Στο ένα όπου υπάρχει επί του εδάφους πορφυρόλευκο μάρμαρο με το σχήμα του Σταυρού χαραγμένο και τις λέξεις ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ ΑΩΙ' ( 1810), ανήκει στους Ορθοδόξους και στο άλλο όπου υπάρχει αλτάριο μπροστά στο άγαλμα της Αγίας Ελένης που κρατά τον Τίμιο Σταυρό και ανήκει στους Λατίνους.
Στο σπήλαιο της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού, τελούν οι Ορθόδοξοι λαμπρή γιορτή την 14η Σεπτεμβρίου. Εδώ μπορεί κανείς να ζήσει το μεγαλείο και την δόξα του Σταυρού.

Ο ΦΡΙΚΤΟΣ ΓΟΛΓΟΘΑΣ

Μετά το παρεκκλήσι του Ακάνθινου Στεφάνου και προχωρόντας πρός τα δυτικά, συναντούμε στ' αριστερά μας χώρο που είναι περιφραγμένος με τζάμια και παριστάνει την όψη του Γολγοθά προτού κτισθούν εκεί τα σεβάσμια προσκυνήματα . Λίγο πιο πέρα, είναι η σκάλα που αποτελείται από 27 σκαλιά. Απ' εδώ μπορεί κανείς ν' ανεβεί στο πιο φρικτό τόπο, που μπορεί να παρουσιάσει η Γή, το Γολγοθά. Εδώ είναι ο τόπος του μαρτυρίου και της αγωνίας. Εδώ συντελέστηκε '' το υπέρ πάντων μυστήριον της Θείας Οικονομίας ''. Εδώ σφραγίστηκε η νέα συμφωνία μεταξύ Θεού και ανθρώπων με το αίμα του Ιησού Χριστού. Πάνω στον ιερό αυτό λόφο, που άλλοτε ήταν έξω από την πόλη, υπάρχουν δύο παρεκκλήσια, το ένα προς τα βόρεια που ανήκει στους Ορθοδόξους και είναι στον πραγματικό τόπο που έγινε η Σταύρωση και το άλλο στα νότια, που ανήκει στους καθολικούς κι είναι ο τόπος, όπου ο Κύριος προσηλώθηκε στο Σταυρό κι έπειτα ανυψώθηκε.

Αισθήματα συγκίνησης γεμίζουν τον Προσκυνητή, όταν ατενίσει μπροστά του την εικόνα της Σταύρωσης του Κυρίου, σε φυσικά ανθρώπινα μεγέθη. Μπροστά στη Σταύρωση υπάρχει η Αγία Τράπεζα των Ορθοδόξων που είναι μονόλιθη και στηρίζεται πάνω σε δύο μικρές κολόνες. Κάτω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει τρύπα, στην οποία στερέωσαν οι Εβραίοι τον Σταυρό του Κυρίου. Αποκαλύψεις που έγιναν στην κορυφή του Γολγοθά, αφού αφαιρέθηκαν τα μάρμαρα, έφεραν στο φώς την φυσική κατάσταση του λόφου. Δίπλα στην Αγία Τράπεζα προς τα νότια υπάρχει σχισμή, στον βράχο που έγινε κατά την Σταύρωση του Κυρίου και ιδιαίτερα την ώρα που εξέπνευσε.

Το παρεκκλήσι των Λατίνων χωρίζεται από το παρεκκλήσι των Ορθοδόξων με αψίδες. Εδώ είναι ο τόπος της προσήλωσης του Κυρίου πάνω στο Σταυρό. Εδώ δέχθηκε τα καρφιά στα χέρια και το τίμιον αίμα Του έβαψε τη γή για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Προς το νότιο μέρος του παρεκκλησίου των Λατίνων, υπάρχει παράθυρο που άλλοτε ήταν εξωτερική πόρτα του Γολγοθά. Απ' αυτή την είσοδο πέρασε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος το 629μ.χ. όταν γύριζε νικητής από την εκστρατεία του εναντίον των Περσών, φέροντας επί των ώμων του τον Τίμιο Σταυρό. Ενώ ανέβαινε προς τον Γολγοθά αναφέρεται ότι έπεσε απ' το κεφάλι του το βασιλικό στέμμα. Τούτο το περιστατικό το εξέλαβε σαν επέμβαση του Θεού, γιατί δεν θα ήταν σωστό, στον τόπο που ο Κύριος φόρεσε το ακάνθινο στεφάνι, ο Χριστιανός Αυτοκράτορας να φέρει αυτοκρατορικό στέμμα. Την παράδοση αυτή φυλάει μέχρι σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία των Ιεροσολύμων και όταν ο Πατριάρχης ή Επίσκοπος ιερουργεί στον φρικτό Γολγοθά είναι ακάλυπτος.

Κάτω από τον Γολγοθά είναι το λεγόμενο παρεκκλήσι του Αδάμ. Είναι μικρό και σκοτεινό και θυμίζει στον Προσκυνητή την πτώση καθώς και '' δια του Ιησού Χριστού '' Ανάσταση. Στο βάθος και μέσα στον ανατολικό τοίχο υπάρχει θυρίδα που συνδέεται με μια ρωγμή με την τρύπα όπου τοποθετήθηκε ο Σταυρός του Κυρίου. Στην θυρίδα αυτή αναφέρεται ότι τοποθέτησε ο Νώε το κρανίο του Αδάμ, γι'αυτό και η ονομασία ''Κρανίου Τόπος'' στα Εβραικά δε Γολγοθάς. Άλλη εκδοχή για την ονομασία είναι πως ο τόπος ήταν πάντοτε γεμάτος κρανία λόγω των συνεχών εκτελέσεων. Κατ' άλλην εκδοχή ονομάσθηκε έτσι διότι ο λόφος ήταν γυμνός από βλάστηση σαν κρανίο.

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ

Στο δυτικό μέρος της Αγίας Αυλής, βρίσκεται ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, του πρώτου επισκόπου Ιεροσολύμων. Ονομάζεται αδελφόθεος, για τον εξής λόγο. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν ο Ιωσήφ ο προστάτης της Θεοτόκου, μοίραζε τα υποστατικά του στα παιδιά του, που είχε από την πρώτη του γυναίκα, δηλαδή τον Ιάκωβο, τον Ιωσή, τον Ιούδα και τον Σίμωνα, θέλησε να δώσει μερίδιο και στον Κύριο ημών Ιησού Χριστό. Τότε οι μεν άλλοι τρείς δεν συμφώνησαν μ' αυτό, ενώ ο Ιάκωβος τον έκαμε συγκληρονόμο στο μερίδιο του. Όχι μόνο δε αδελφόθεος ονομάσθηκε, αλλά και Ολβίας δηλαδή δίκαιος.

Ο Ιάκωβος έλαβε μέρος στην Αποστολική σύνοδο το 49μ.χ και πρωτοστάτησε στην απόφαση ν' απαλλαγούν οι χριστιανοί απ' την υποχρέωση να τηρούν τον Μωσαικό νόμο. Μαρτύρησε κατά τον διωγμό του Νέρωνα στα Ιεροσόλυμα .

Ο Ιάκωβος ήταν αποδεκτός απ' τους χριστιανούς, σαν πρότυπο ευσεβείας και σταθερότητας για την πίστη του, γενναιότητα και στοργή του πρός τον λαό, τέλειας φιλοσοφίας για την ζωή. Προσευχόταν πάντοτε γονατιστός, παρακαλώντας για την συγχώρηση των ανομημάτων του λαού.

Στον ναό που βρίσκεται στα δυτικά της Αγίας Αυλής υπάρχει περίτεχνος αρχαίος Πατριαρχικός θρόνος, που χρησιμοποιεί μόνο ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιεροσολύμων, σαν κατ' ευθείαν διάδοχος του Αγίου Ιακώβου πρώτου Επισκόπου Ιεροσολύμων. Στον ίδιο ναό, υπάρχει θαυματουργός εικόνα της Θεοτόκου, που καθώς μαρτυρείται, δακρύζει όταν η Ιερουσαλήμ κινδυνεύει από πόλεμο.

Ο ναός αυτός παραχωρήθηκε στους ιθαγενείς χριστιανούς και η θεία Λειτουργία γίνεται στα ελληνικά και στα αραβικά .

ΤΟ ΜΕΤΟΧΙ ΤΗΣ ΓΕΘΣΗΜΑΝΗ

Βρίσκεται στο νότιο μέρος της Αγίας Αυλής. Εδώ μένει ο κατά καιρόν ηγούμενος της Γεθσημανή. Αξία λόγου είναι η περίτεχνη εικόνα της Θεοτόκου, που είναι επάργυρη σε σχήμα σώματος. Αυτή μεταφέρεται με μεγαλοπρεπή πομπή τρείς ημέρες προ της εορτής στο ναό της Κοίμησης στην Γεθσημανή, όπου και το Θεομητορικό μνήμα.

Ακολούθως ψάλλονται με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια τα εγκώμια της Παναγίας και εκφωνείται επιτάφιος λόγος. Η σεπτή εικόνα της Θεοτόκου μεταφέρεται πάλι στο Μετόχι κατά την απόδοση της εορτής.

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ

Βρίσκεται στ' ανατολικά της Αγίας Αυλής.

Ολόκληρη η χριστιανική αρχαιότητα δεχόταν ότι ο χώρος, που ο Αβραάμ έστησε θυσιαστήριο για να θυσιάσει τον Ισαάκ πρέπει να βρισκόταν μεταξύ του Γολγοθά και του σπηλαίου της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού. Στα κτίσματα του Μοναστηριού περιλαμβάνονται ο ναός των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, με αξιόλογες φορητές εικόνες και άλλος μικρότερος της θυσίας του Αβραάμ. Στο δυτικό τοίχος του ναού, βρίσκεται αρχαία ελιά, που καθώς πιστεύεται κάτω απ' αυτήν ο Αβραάμ βρήκε δεμένο το ζώο της θυσίας, αντί του αγαπημένου του παιδιού.

Η ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ

Από τον Πανίερο Ναό της Αναστάσεως μέχρι το Λιθόστρωτο, ο δρόμος ονομάζεται '' ΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ '' ή Λατινικά VIA DOLOROZA, διότι αυτό το δρόμο ακολούθησε ο Κύριος φέροντας το Σταυρό του ερχόμενος προς το εκούσιον πάθος.

Το πρώτο αξιόλογο που βρίσκει κανείς, είναι η αρχαιότατη καμάρα, που είναι ίσως λείψανο των αρχαίων τειχών της Ιερουσαλήμ. Η καμάρα αυτή ονομάζεται Πύλη της καταδίκης. Περνώντας την Πύλη της καταδίκης προς τα δεξιά υπάρχει αρχαίο οικοδόμημα το οποίο αναφέρεται πως ήταν το σπίτι της αρχοντοπούλας Βερονίκης, η οποία όταν είδε τον Κύριο κατά ιδρωμένο, με ματοβαμμένο το πρόσωπο, κάτω από το βάρος του Σταυρού, τον λυπήθηκε και του πρόσφερε κομμάτι από ύφασμα για να σκουπιστεί. 'Ομως πάνω στο ύφασμα αποτυπώθηκε το θεανδρικό πρόσωπο του Κυρίου. Το ύφασμα τούτο με την αποτυπωμένη μορφή του Κυρίου, λέγεται ΑΓΙΟ ΜΑΝΔΗΛΙΟ.

Κατεβαίνοντας την οδό του Μαρτυρίου βλέπουμε δεξιά του δρόμου, τοποθετημένη στον τοίχο, πέτρα, που φέρει καθαρά τα σημάδια κάποιου, που ακούμπησε σ' αυτή. Εδώ ακούμπησε ο Κύριος πέφτοντας κάτω απ' το βάρος του Σταυρού. Τότε οι Εβραίοι '' ηγγάρευσαν παράγοντά τινα Σίμωνα Κηρυναίον ίνα άρη τον Σταυρόν αυτού''.

Προχωρώντας προς την οδό που οδηγεί στην Πύλη της Δαμασκού, βρίσκουμε στα δεξιά μικρό σπίτι που θεωρείται σαν το σπίτι του Σίμωνα του Κηρυναίου. Εδώ κοντά λέγεται, ότι ήταν το βουλευτήριο των Ιουδαίων, όπου οι Αρχιερείς και οι πρεσβύτεροι του λαού έκριναν τον Ιησού άξιον θανάτου και ''δήσαντες αυτόν απήγαγον και παρέδωκαν Ποντίω Πιλάτω τω ηγεμόνι''.